Tái sinh cây là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tái sinh cây

Tái sinh cây (plant regeneration) là quá trình sinh trưởng và phát triển cây toàn vẹn từ các tế bào, mô hoặc mảnh vụn thực vật trong điều kiện nhân tạo, thông qua kỹ thuật nuôi cấy mô. Khái niệm này dựa trên tính totipotency của tế bào thực vật, cho phép mỗi tế bào mang toàn bộ thông tin di truyền cần thiết để hình thành một cá thể hoàn chỉnh.

Phân biệt hai cơ chế chính:

• Direct regeneration: chồi và rễ hình thành trực tiếp từ explant (mảnh cây ban đầu) mà không qua giai đoạn mô vết sẹo (callus).
• Indirect regeneration: explant đầu tiên tạo callus, sau đó callus biệt hóa thành chồi và rễ.

Vai trò của tái sinh cây trong nghiên cứu và ứng dụng:

• Nhân giống vô tính hàng loạt cây giống đồng nhất kiểu gen.
• Bảo tồn nguồn gen quý hiếm, phục hồi loài nguy cấp.
• Ứng dụng trong chuyển gen và chỉnh sửa gen để cải thiện tính kháng bệnh, năng suất và chất lượng nông sản.

Nguyên lý sinh học và cơ chế phân tử

Cân bằng hormon thực vật đóng vai trò quyết định trong tái sinh cây, đặc biệt tỉ lệ auxin/cytokinin trong môi trường nuôi cấy. Auxin cao kích thích hình thành rễ, trong khi cytokinin cao thúc đẩy phát sinh chồi và phân chia tế bào.

Các yếu tố phiên mã then chốt:

• WUSCHEL (WUS): kích hoạt và duy trì nhóm tế bào mầm (meristem) trong chồi.
• BABY BOOM (BBM): thúc đẩy somatic embryogenesis, hỗ trợ tế bào somatic hình thành phôi.
• LEAFY COTYLEDON (LEC): tham gia điều hòa giai đoạn hình thành phôi soma.

Vai trò epigenetic và stress mô:

• Biến đổi methyl hóa DNA và acetyl hóa histone giúp tái lập chương trình biểu hiện gen.
• Stress oxy hóa (ROS) từ quá trình sterilization và cắt explant kích hoạt tín hiệu tái sinh.

Phương pháp nuôi cấy mô tế bào

Xử lý explant (mảnh cây ban đầu) cần khử trùng bề mặt bằng dung dịch natri hypochlorite (1–2%) hoặc mercuric chloride (0,1–0,2%) trong 5–15 phút, sau đó rửa nước cất vô trùng nhiều lần để loại bỏ hóa chất còn dư.

Môi trường nuôi cấy cơ bản:

Điều kiện môi trường trong phòng nuôi cấy:

• pH điều chỉnh 5.6–5.8 trước khi tiệt trùng.
• Nhiệt độ duy trì 24–26 °C.
• Ánh sáng 16 giờ sáng/8 giờ tối, cường độ 40–60 μmol·m⁻²·s⁻¹.

Phương pháp hình thành chồi và rễ

Organogenesis trực tiếp thực hiện khi explant (lá, thân non) đặt trên môi trường giàu cytokinin, tế bào nội mô tại vết cắt phân chia tạo chồi mà không qua giai đoạn callus. Phương pháp này rút ngắn thời gian và giảm biến dị gen.

Organogenesis gián tiếp thường bắt đầu bằng giai đoạn callus-mediated: explant nuôi trên môi trường giàu auxin để hình thành callus, sau đó chuyển sang môi trường giàu cytokinin để kích thích chồi hoặc giàu auxin để kích thích rễ.

1. Nuôi callus: MS + 2,4-D (1–3 mg/l).
2. Kích chồi: MS + BAP (0.5–2 mg/l) hoặc Kinetin (0.1–0.5 mg/l).
3. Kích rễ: MS + IBA (0.5–1 mg/l) hoặc NAA (0.1–0.5 mg/l).

Somatic embryogenesis tạo phôi soma tương tự phôi nguyên thủy: callus nuôi trên môi trường chứa auxin cao để hình thành đài phôi, sau đó chuyển qua môi trường không chứa auxin để phôi phát triển thành cây con.

```}

Ứng dụng trong nhân giống vi mô (Micropropagation)

Micropropagation là kỹ thuật nhân nhanh cây với số lượng lớn từ explant nhỏ trên môi trường vô trùng, đảm bảo đồng nhất về kiểu gen và chất lượng. Quy trình điển hình bao gồm bốn giai đoạn: Multiplication (nhân chồi), Elongation (kéo dài chồi), Rooting (kích thích rễ) và Acclimatization (thích nghi ngoại cảnh).

Trong giai đoạn Multiplication, chồi nhỏ được nhân lên nhanh chóng bằng cách điều chỉnh nồng độ cytokinin như BAP (benzylaminopurine) và kinetin. Elongation thường sử dụng GA3 (gibberellic acid) để chồi phát triển chiều dài, tạo khoảng cách giữa các nút giúp dễ cấy ghép.

• Rooting: môi trường MS bổ sung auxin IBA (indole-3-butyric acid) 0.5–1.0 mg/l để phát triển rễ khỏe.
• Acclimatization: cây con được chuyển sang giá thể vô trùng pha trộn than bùn, perlite, đặt trong buồng ẩm dần giảm độ ẩm để thích nghi với môi trường tự nhiên.

Micropropagation áp dụng rộng rãi cho cây cảnh, dược liệu, và cây công nghiệp như sầu riêng, lan, cà phê và trà, giúp sản xuất hàng triệu cây giống chất lượng cao mỗi năm (NCBI PMC7123180).

Ứng dụng trong bảo tồn và phục hồi tài nguyên thực vật

Tái sinh cây qua nuôi cấy mô tế bào cho phép bảo tồn loài nguy cấp và quý hiếm bằng cách lưu giữ explant hoặc callus trong ngân hàng mô lạnh (cryobank). Cryopreservation bảo quản mô ở –196 °C trong nitơ lỏng, duy trì tiềm năng tái sinh sau giải đông.

Trong phục hồi hệ sinh thái, cây nuôi cấy mô được trồng lại tại các khu vực bị suy thoái, như rừng ngập mặn, rừng nhiệt đới và vùng đất trống mới khai hoang. Việc này góp phần ổn định đất, duy trì đa dạng sinh học và phục hồi chu trình dinh dưỡng.

• Bảo tồn gen cây trồng lương thực và cây dược liệu tại FAO Genebank (FAO Plant Treaty).
• Phục hồi rừng ngập mặn: nhân giống Rhizophora và Avicennia trên quy mô lớn.
• Trồng lại cây đặc hữu như gỗ trầm hương (Aquilaria) và cây bách xanh (Taxus wallichiana).

Kết hợp biến đổi gen và chỉnh sửa gen

Nuôi cấy mô cung cấp nền tảng để chuyển gen và chỉnh sửa gen CRISPR/Cas9. Agrobacterium-mediated transformation thường dùng cho cây dicotyledon, trong khi particle bombardment (gene gun) phù hợp cho monocotyledon và loài khó chuyển gen.

Sau chuyển gen, explant hoặc callus được nuôi trên môi trường chọn lọc chứa kháng sinh hoặc thuốc trừ sâu marker để cô lập tế bào biến đổi. Tái sinh cây biến đổi gen đảm bảo mỗi cây con mang gene đích đạt tỷ lệ thành công trên 70% trong một số loài (Frontiers in Plant Science).

• CRISPR/Cas9: chỉnh sửa locus cụ thể để tăng kháng bệnh hoặc cải thiện chất lượng quả.
• RNAi-mediated silencing: giảm biểu hiện gene không mong muốn như gene sinh nhựa gây hại.
• Chuyển gen kháng hạn và mặn: đưa gene HKT1 hoặc DREB vào cây lúa và ngô.

Thách thức và biến dị mô (Somaclonal Variation)

Somaclonal variation là sự xuất hiện biến dị di truyền và epigenetic không mong muốn trong quá trình nuôi cấy callus, gây ảnh hưởng đến tính đồng nhất của cây con. Nguyên nhân bao gồm stress nuôi cấy, hormone phi sinh lý và số chu kỳ nhân bản quá nhiều.

Chiến lược giảm biến dị:

1. Giảm số chu kỳ chuyển tiếp callus – chồi.
2. Sử dụng marker phân tử (SSR, AFLP) để sàng lọc dòng ổn định.
3. Điều chỉnh điều kiện nuôi cấy: tối ưu pH, tỷ lệ auxin/cytokinin và thành phần môi trường.

Sau giai đoạn nuôi cấy, cây con cần kiểm tra đa dạng di truyền để đảm bảo tính nguyên bản trước khi đưa vào sản xuất hoặc bảo tồn.

Công nghệ bioreactor và quy mô công nghiệp

Bioreactor cho nuôi cấy tế bào và mô thực vật cho phép nhân giống quy mô công nghiệp. Các loại bioreactor phổ biến gồm bioreactor lắc (shake flask), bioreactor khí-lỏng (bubble column) và bioreactor tấm mỏng (temporary immersion).

Ưu điểm:

• Tăng mật độ tế bào/mô và giảm lao động thủ công.
• Kiểm soát chính xác điều kiện môi trường: pH, nhiệt độ, oxy hoà tan.
• Tích hợp thu hoạch metabolite thứ cấp (alkaloid, tinh dầu) trong cùng quá trình.

Tài liệu tham khảo

• Murashige, T., & Skoog, F. (1962). A revised medium for rapid growth and bio assays with tobacco tissue cultures. Physiol. Plant., 15(3), 473–497.
• George, E. F., Hall, M. A., & De Klerk, G.-J. (2008). Plant Propagation by Tissue Culture. Springer.
• Karami, O., & Saidi, A. R. (2010). The effects of gelling agent and sucrose concentration on shoot proliferation of carnation (Dianthus caryophyllus L.) in vitro. Acta Physiol. Plant., 32(1), 221–227.
• Food and Agriculture Organization. (2023). Genebank Standards for Plant Genetic Resources. Retrieved from http://www.fao.org.
• Biswas, M., & Mustaffa, M. (2012). Bioreactor technology for the production of in vitro plant germplasm. Biotechnol. Lett., 34(6), 1033–1044.